Το καλάθι σας είναι άδειο!
Εξαμηνιαίο περιοδικό ψυχανάλυσης
ΣΑΓΗΝΗ
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
Σημείωμα των εκδοτών 2
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ με τον Paul Williams 8
Η ΑΝΑΛΥΤΡΙΑ ΣΤΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Χριστίνα Μηλιώνη Αποπλάνηση: Αιμομικτική φαντασίωση ή πραγματικότητα; 29
Σχολιάζουν ο Δημήτρης Αναστασόπουλος και η Χρυσή Γιαννουλάκη 47
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ
Η Θεωρία της Αποπλάνησης του Freud Λήδα-Άλκηστη Ξενάκη 65
Όψεις της Σαγήνης-Αποπλάνησης και Σχέση τους με το Νόημα Χρήστος Ζερβής 76
ΚΛΙΝΙΚΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ
Γυναικείες φαντασιώσεις αποπλάνησης Έλενα Κοσμά 105
Η θεραπεία ως δέρμα Αντωνία Φυρίγου 122
Τα παιδιά του παραδείσου Πέγκυ Σφυρίδου 139
Δυσκολίες στη θεραπεία σεξουαλικά κακοποιημένων ασθενών Ναντίνα Κανελλοπούλου 153
Σαγήνη και αποπλάνηση Χριστίνα Μιχαλοπούλου 168
Την πάσαν ελπίδα μου εις Σε ανατίθημι ή η ανάγκη για σαγηνεύεσθαι Χρήστος Ιωαννίδης 188
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ
Η μετανεωτερική έννοια της κακοποίησης Μιχάλης Α. Πέτρου 198
Αφιέρωμα στον Ιππόλυτο (επιμέλεια: Ι. Βαρτζόπουλος)
Το αρχαϊκό και το συμβολικό στην προδοσία με αφορμή τον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη Α. Αλεξανδρίδης 226
Οι περιπέτειες απαρτίωσης της ταυτότητας στους εφήβους μέσα από τηv αρχαιοελληνική μυθολογία Δ. Αναστασόπουλος, Δ. Αναγνωστόπουλος 243
Ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη: Τα οικεία πράγματα Σωτήρης Μανωλόπουλος 270
ΒΙΒΛΙΑ (Επιμέλεια Κώστας Ζερβός)
Σύγχρονα θέματα κοινωνικής και κοινοτικής ψυχιατρικής των Στέλιου Στυλιανίδη και συνεργατών Βασίλης Δημόπουλος 295
Ψυχαναλυτικές Συναντήσεις με τον Οριακό Ασθενή. Το Κενό, Το Αρχαϊκό, Το Ψυχικό Τραύμα. Συλλογικό έργο Κώστας Ζερβός 299
Οι Προβλητικές Δοκιμασίες Θεματικής Αντίληψης Ενηλίκων και Παιδιών της Κατερίνας Μήλιου Λένα Τελειώνη 306
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ (Επιμέλεια Γρηγόρης Μανιαδάκης)
Η δύναμη του φαίνεσθαι. Ο μεγάλος δικτάτωρ του Τσάρλι Τσάπλιν Γρηγόρης Μανιαδάκης 312
Οι «ώρες» και η επιθυμία του Άλλου. Οι ώρες του Stephen Daltry Θανάσης Χατζόπουλος 315
Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α Τ Ω Ν Ε Κ Δ Ο Τ Ω Ν
Η συγγραφή του εκδοτικού αυτού σημειώματος συνέπεσε με το αυτοκτονικό εγχείρημα του γερμανού πιλότου που οδήγησε εξαναγκαστικά στο θάνατο 150 άτομα και έθεσε εκ νέου με συνθλιπτική ένταση το ζήτημα της επικινδυνότητας των ψυχικά πασχόντων. Ποικιλώνυμοι ειδικοί της ψυχικής υγείας, διαπρύσιοι κήρυκες σε πιο ήσυχους καιρούς της ισονομίας και ισότιμης αντιμετώπισης των ψυχικά πασχόντων, εξέφραζαν στα μέσα ενημέρωσης αποτροπιασμό για την άφατη πράξη και στρεφόταν εναντίον της μισθώτριας εταιρείας που δεν είχε εφαρμόσει αυστηρά μέτρα επιλογής και περιοδικού ελέγχου των πιλότων ώστε να αποτραπεί η ανείπωτη καταστροφή και η δυστυχία τόσων ανθρώπων. Η προσοχή σύντομα μετακινήθηκε προς τους ιατρούς που τον είχαν εξετάσει και του είχαν χορηγήσει φαρμακευτική αγωγή και αναρρωτική άδεια. Θυμός και αγανάκτηση και για αυτούς που δεν είχαν φροντίσει να ενημερώσουν την αεροπορική εταιρεία ώστε να του επιβληθεί αργία που θα είχε αποτρέψει τον άδικο και ακατανόητο χαμό.
Ο συλλογισμός τους ήταν απλός και αφοπλιστικός. Οφείλουμε να σκεφτούμε οτιδήποτε θα απέτρεπε αυτό το ενδεχόμενο και οπωσδήποτε θα ελαχιστοποιούσε, κυριολεκτικά θα εκμηδένιζε, την πιθανότητα επανάληψης ενός τέτοιου συμβάντος. Η λογική αναγκαιότητα φαίνεται ακλόνητη. Η βιαιότητα ενός τέτοιου συμβάντος, που προκλήθηκε από έναν ψυχικώς πάσχοντα, μας εγκαλεί όλους να θεσπίσουμε τα αναγκαία μέτρα που θα αποτρέψουν την επανάληψή του. Όσο πιο βίαιη η πράξη, τόσο πιο συνολικά και αποτελεσματικά τα μέτρα που δεν θα εκθέσουν το κοινό εκ νέου σε έναν τέτοιο κίνδυνο. Κανένας μας δεν θα ήθελε να βρεθεί σε μία τέτοια θέση. Πολλές ζωές εξαρτώνται από τις πράξεις και παραλείψεις ενός πιλότου ώστε τίποτα να μην επιτρέπει οποιαδήποτε αβλεψία και αβελτηρία, πολύ περισσότερο εμπρόθετη πράξη και πράξη τρελού, που θα είχαν τέτοια τραγική κατάληξη.
Ο αρχέγονος φόβος της τρέλας και η ανάγκη τιθάσευσής της εμφανίσθηκε εκ νέου. Στην ψυχανάλυση μας απασχολεί εκ των έσω, η εσωτερική τρέλα παρούσα στον κάθε άνθρωπο. Στις συνθήκες αυτές τέθηκε με επίταση εκ των έξω και ίσως οι ψυχαναλυτές να είναι οι καθ’ ύλην αρμόδιοι ώστε να αντιληφθούν τη συνάφεια και τη συσχέτιση των δύο αυτών ρευμάτων. Το αρχέγονο του εσωτερικού καθορίζει και τις διαστάσεις που προσλαμβάνει το εξωτερικό, ιδιαίτερα όταν το εξωτερικό μας συναντά με την τρομακτική δύναμη του τραγικού αυτού συμβάντος που παραλύει τη σκέψη και υποδαυλίζει τον φόβο.
Το ουσιαστικό ερώτημα της ψυχανάλυσης, η σχέση της εσωτερικής με την εξωτερική πραγματικότητα, η σχέση της φαντασίας με την πραγματικότητα τίθεται με ένταση. Πώς θα προστατευθούν οι άνθρωποι από την ακραία επίπτωση της τρέλας; Και συγχρόνως πώς θα προστατευθεί ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού που παρουσιάζει μείζονα ή ελάσσονα ψυχική νόσο από την καταστρατήγηση ουσιωδών δικαιωμάτων του όπως το απόρρητο της υγείας του και η προστασία των προσωπικών του δεδομένων;
Το θέμα προσλαμβάνει εκρηκτικές διαστάσεις και δεν επιτρέπει εύκολες απαντήσεις όταν σκεφτούμε ότι δεν αφορά μόνο τον μικρό αριθμό των πιλότων αλλά όλους εκείνους των οποίων οι πράξεις και οι παραλείψεις μπορούν να επηρεάσουν άλλους π.χ. οδηγούς μέσων μαζικής μεταφοράς, δασκάλους αλλά και αυτόν που κατέχει ένα απλό δίπλωμα οδήγησης εφόσον αυτό του δίνει τη δυνατότητα να προκαλέσει μαζικό ατύχημα.
Πώς η συλλογική ασφάλεια θα συμβαδίσει με την προστασία των προσωπικών του δεδομένων εφόσον η προστασία του κοινωνικού συνόλου θα απαιτούσε κατάργηση του ιατρικού απορρήτου ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού στο βαθμό που η κοινωνία θα έπρεπε να δώσει απάντηση πχ στους γονείς εκείνου που σκοτώθηκε από έναν που ελάμβανε φαρμακευτική αγωγή και οδηγούσε αυτοκίνητο; Γιατί δεν του είχε αφαιρεθεί το δίπλωμα; Από πόσους πρέπει να αφαιρεθεί το δίπλωμα και ποιοι θα το αφαιρέσουν;
Η σχέση του συλλογικού συμφέροντος με το ατομικό είναι ασυμπτωτική. Έχουν μία κοινή πορεία αλλά και αφίστανται ουσιαστικά. Συνιστά την εσωτερική ένταση κάθε κοινωνίας, την οποία αποσκοπεί να αντιμετωπίσει το δικανικό σύστημα. Όταν αφορά στη διαχείριση της τρέλας, η σχέση ατομικού-κοινωνικού γίνεται αντιθετική. Η όποια απάντηση θα αδικήσει, θα θίξει ουσιαστικά συμφέροντα και από τις δύο πλευρές.
Η επικινδυνότητα της ψυχικής νόσου είναι το κρίσιμο ερώτημα. Πόσο πιο επικίνδυνοι είναι οι ψυχικά πάσχοντες; Φαίνεται ότι είναι ελαφρά πάνω από το μέσο πληθυσμό αλλά και ο φόβος διογκώνει δυσανάλογα την επικινδυνότητα τους. Η ψυχανάλυση προσφέρει στην ατομική προσέγγιση του θέματος και οφείλει να προφυλάξει τη συλλογική από απλουστεύσεις και γενικεύσεις.
Ζούμε μία εποχή με έντονες ακρότητες, οι οποίες δεν προέρχονται από ψυχικά πάσχοντες. Η ανθρώπινη ζωή έχει απαξιωθεί, ολόκληροι πληθυσμοί υφίστανται κακοποίηση και αυτό δεν οφείλεται στην ψυχική νόσο κάποιων. Ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη σφαγιάζεται και αυτό δεν προέρχεται από ψυχικά πάσχοντες. Οι θάνατοι που έχουν προκαλέσει οι τρελοί είναι αναλογικά ουσιαστικά λιγότεροι από αυτούς που έχουν προκαλέσει οι λογικοί όταν το προσεγγίζουμε υπό αυτήν την οπτική.
Η δημόσια υγεία βέβαια οφείλει να προστατευθεί από μεμονωμένες πράξεις ψυχικά πασχόντων που μπορεί να είναι υπό συνθήκες ιδιαίτερα καταστροφικές. Ένα εξατομικευμένο σχέδιο για τον κάθε ασθενή που θα προσανατολίζεται στις ευαισθησίες του και στις επιπτώσεις της ψυχικής νόσου στη ζωή του με συμμετοχή του άμεσου περιβάλλοντός του και του κοινωνικού περίγυρου είναι η επιθυμητή προσέγγιση. Είναι αυτό που δεν έγινε στη συγκεκριμένη περίπτωση. Αλλά και η καλύτερη αντιμετώπιση δεν θα αποτρέψει την όποια εξαίρεση όπως και το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα δεν θα αποτρέψει τη δημιουργία κακοποιών και δολοφόνων.
Ο περιορισμός του απόρρητου στη σχέση ιατρού-ασθενούς, η άρση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων σε συγκεκριμένες ομάδες ασθενών –αυτή είναι μία άποψη που προωθείται– είναι ενδεχόμενο να αποθαρρύνει ασθενείς από την αναζήτηση φροντίδας και να απαλείψει το όποιο όφελος θα επέφερε στην αποτροπή ετεροκαταστροφικών πράξεων. Η διεύρυνση και η εμβάθυνση των θεραπευτικών δυνατοτήτων με έμφαση στην ατομική και πολύπλευρη φροντίδα ίσως προσφέρει περισσότερα χωρίς μεγαλύτερο κόστος. Η ψυχανάλυση μπορεί να είναι η επιστημονική κατεύθυνση που δεν θα επιτρέπει στους αρχέγονους φόβους να κυριαρχήσουν και θα δώσει τη δυνατότητα στη λογική να αναζητά την κατ’ οικονομία καλύτερη λύση σεβόμενη το άτομο χωρίς να αγνοεί το όφελος της κοινωνίας. Μία τέτοια προσέγγιση σέβεται το αρχέγονο της τρέλας και τις δυνατότητες των ορίων της λογικής.
Είναι ευτυχής συγκυρία το άρθρο του Μιχάλη Πέτρου για την μετανεωτερική προσέγγιση της έννοιας της κακοποίησης σε σχέση με όσα προαναφέραμε. Μας δείχνει το πεπρωμένο της κακοποίησης όταν η υποκειμενικότητα έδωσε βαθμιαία τη θέση της στην ατομικότητα και τις συνέπειες που αυτό είχε στην αντιμετώπιση της. Ο τρόπος που διαπραγματεύεται το θέμα φωτίζει και αυτό που μας απασχολούσε, ιδιαίτερα τον συγκυριακό και ατομικό χαρακτήρα προσέγγισης της κακοποίησης όταν διακατέχεται κανείς από την αίσθηση ότι η μεμονωμένη αντιμετώπιση θα οδηγήσει και στην εξάλειψη του φαινομένου με την καθ’ υπερβολή χρήση της δικαιοσύνης.
Το άρθρο αυτό είναι ένα από αυτά που περιστρέφονται γύρω από την προβληματική της σαγήνης, το δομικό ρόλο που αυτή έχει για τον ανθρώπινο ψυχισμό και την εκτροπή της στην αποπλάνηση και στην κακοποίηση, το θέμα αυτού του τεύχους. Ο Freud τοποθέτησε τη σαγήνη στις πρωταρχικές φαντασιώσεις ως ένα από τους δομικούς λίθους του ανθρώπινου ψυχισμού μαζί με την πρωταρχική σκηνή και τον ευνουχισμό.
Η μετακίνηση του Freud από την άποψη ότι στη βάση κάθε υστερίας υπήρξε ένα πραγματικό περιστατικό αποπλάνησης, στην άποψη ότι η σαγήνη είναι δυνατόν να εκληφθεί ως αποπλάνηση λόγω επιδράσεων των ασυνείδητων φαντασιώσεων και ότι σε ένα δεύτερο χρόνο έχουμε εκ νέου ερμηνεία πρώιμων συμβάντων λόγω της βιολογικής ωρίμανσης, μας έδωσαν ένα σύνθετο πεδίο για την αντίληψη της σεξουαλικότητας, του τραύματος και του χρόνου στην ψυχανάλυση. Η Λήδα Ξενάκη μας παρουσιάζει την εξέλιξη των απόψεων του Freud ενώ ο Χρήστος Ζερβής μας παρουσιάζει το φάσμα της σαγήνης από δομικό, sine qua non στοιχείο του ανθρώπινου ψυχισμού που θεμελιώνει και δίνει περιεχόμενο στις σχέσεις αντικειμένου έως την ακύρωση που επιφέρει στην αντίληψη του χρόνου και της εξέλιξης. Τη λειτουργία της σαγήνης ως στοιχείου του ενορμητικού δυναμικού που ακολουθεί και το πολύπλευρο πεπρωμένο των ενορμήσεων μας παρουσιάζει ο Χρήστος Ιωαννίδης.
Το κλινικό και όχι μόνο θέμα της σχέσης της σαγήνης με την κακοποίηση, της κακοποίησης ως φαντασίωσης και της κακοποίησης ως συμβάντος παρουσιάζεται στον «Αναλυτή στη Συνεδρία» από την Χριστίνα Μηλιώνη. Η Χρυσή Γιαννουλάκη και ο Δημήτρης Αναστασόπουλος συζητούν το περιστατικό δείχνοντας τις δυσκολίες τις οποίες αντιμετωπίζει ο αναλυτής όταν αντιμεταβιβαστικά εκτίθεται στο πεδίο της σχέσης φαντασίωσης και πραγματικότητας.
Η Αντωνία Φυρίγου και η Έλενα Κοσμά μας παρουσιάζουν δύο κλινικοθεωρητικά κείμενα που δείχνουν τις αμφισημίες της σχέσης σαγήνης, αποπλάνησης και κακοποίησης κατά την εξέλιξη μίας ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας και την πολυπλοκότητα της σχέσης ασυνείδητης φαντασίωσης και πραγματικότητας στις περιπτώσεις αυτές.
Η Ναντίνα Κανελλοπούλου παρουσιάζει σε ένα θεωρητικό άρθρο τις εκδοχές της αντιμεταβίβασης και άλλα θέματα τεχνικής σε κακοποιημένους ασθενείς ενώ η Χριστίνα Μιχαλοπούλου επιχειρεί την προσέγγιση του φαινομένου Masud Kahn. Αναλυόμενος μίας εκ των πιο εμβληματικών μορφών της ψυχανάλυσης, του Donald Winnicott, συγγραφέας ο ίδιος ουσιαστικών άρθρων και βιβλίων, διαχειριστής του αρχείου του αναλυτού του όσο ήταν εκείνος στη ζωή, έθεσε ίσως με το παράδειγμα της ζωής του θεμελιώδη ερωτήματα για την ψυχανάλυση: πώς δημιουργείται η θεωρία, πώς εφαρμόζεται, τι εγγυήσεις υπάρχουν για την αξιόπιστη εφαρμογή της –εδώ είναι ίσως το πιο δύσκολο ερώτημα εφόσον ο ίδιος ο Winnicott εφήρμοσε στον Kahn την θεωρία του holding–, ποιος εγγυάται αυτήν την εφαρμογή;
Η Πέγκυ Σφυρίδου μας προσφέρει, με αφορμή ένα κινηματογραφικό έργο και τις εμπειρίες της από την κλινική πράξη, τις σκέψεις της για τις αδελφικές σχέσεις, ένα θέμα που απασχολεί τους σύγχρονους ψυχαναλυτές. Στο τμήμα για τα βιβλία ο Κώστας Ζερβός μας παρουσιάζει το συλλογικό τόμο: «Το Κενό, Το Αρχαϊκό, Το Ψυχικό Τραύμα. Ψυχαναλυτικές Συναντήσεις με τον Οριακό Ασθενή», ο Βασίλης Δημόπουλος το βιβλίο «Σύγχρονα Θέματα Κοινωνικής και Κοινοτικής Ψυχιατρικής» του Στέλιου Στυλιανίδη & συνεργατών και η Λένα Τελειώνη το βιβλίο της Κατερίνας Μήλιου: «Οι Προβλητικές Δοκιμασίες Θεματικής Αντίληψης Ενηλίκων και Παιδιών». Στον Κινηματογράφο ο Γρηγόρης Μανιαδάκης μας παρουσιάζει τον «Μεγάλο Δικτάτορα» του Τσάρλι Τσάπλιν και συνακόλουθα τον «μικρό δικτάτορα» που ο καθένας μας έχει μέσα του και ο Θανάσης Χατζόπουλος την προβληματική του χρόνου στις «Ώρες» του Stephen Daldry.
Στο τεύχος αυτό έχουμε και ένα αφιέρωμα στην αρχαία τραγωδία με τρία άρθρα που αναφέρονται στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη. Η σχέση ψυχανάλυσης και αρχαίας τραγωδίας έχει απασχολήσει πολλούς και όχι μόνο λόγω του μύθου του Οιδίποδα. Ο κόσμος των θεών και η σχέση του με τους ανθρώπους, η κυριότητα επί της μοίρας, η τιθάσευση των ορμέμφυτων, η δυνατότητα της σκέψης και του ορθολογισμού, είναι μερικά από τα θέματα που οδηγούν την ψυχανάλυση στην αναδίφηση στον πλούτο της αρχαίας τραγωδίας. Στον Ιππόλυτο το υπό διαπραγμάτευση θέμα σε ένα πρώτο επίπεδο είναι η Εφηβεία. Το κόστος και οι δυνατότητες της μετουσίωσης απασχολούν τους Δημήτρη Αναστασόπουλο και Δημήτρη Αναγνωστόπουλο, η θέση της εφηβείας στη ζωή του ατόμου και της πόλεως τον Σωτήρη Μανωλόπουλο και το θέμα της προδοσίας στην οικονομία της ανθρώπινης ζωής και στις αρχές του «ερμηνεύειν» και «θεσμοθετείν» διαπραγματεύεται ο Αθανάσιος Αλεξανδρίδης.
Είχαμε τέλος την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με τον Paul Williams, πρώην editor του International Journal of Psychoanalysis, έναν αναλυτή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις ψυχώσεις και εισηγητή ουσιωδών καινοτομιών στο περιοδικό, ορισμένες από τις οποίες έχουμε υιοθετήσει και στον Οιδίποδα. Είναι ενδιαφέρον ο τρόπος που ο Paul Williams συνδέει την προσωπική του ζωή με την πορεία του στην ψυχανάλυση και μας προσφέρει μία τολμηρή, σχεδόν ρηξικέλευθη άποψη για το σύγχρονο ψυχαναλυτικό γίγνεσθαι. Λόγω του μεγέθους του τεύχους η συνέντευξή του παρουσιάζεται μόνο στα αγγλικά, σε μία γλώσσα όμως προσιτή σε όλους.
Ελπίζουμε το τεύχος αυτό να συμβάλλει στην εμβάθυνση της προβληματικής στη σχέση της σαγήνης με την αποπλάνηση, του σεβασμού με την ύβρη, της θέσπισης κανόνων με την κατάργηση της ελευθερίας, τελικά την όποια δυνατότητα του μέτρου και της αρμονίας να έχουν έναν ρυθμιστικό χαρακτήρα στην ατομική και συλλογική ζωή.
Ιωάννης Βαρτζόπουλος, Νίκος Λαμνίδης
